Sunday, 23 August 2020

HRUAITU ROPUI PAHNIH INZAWMNA MAK DANGLAM

 

*HRUAITU ROPUI PAHNIH INZAWMNA MAK DANGLAM*
_(Khuanu ruat sa nge thil intawng fuh palh ve hrim hrim?)_

*— Sangtea Chhakchhuak Vâl*

_*He thil mak tak mai hi sawi a ni teh châwk a, tuntumah hian chipchiar deuhhlek zawkin i han sawi nawn dawn teh ang u. Chumi thu chu engdang nilovin United States of America President lo ni tawhte zinga ropui ber ber pahnih — Abraham Lincoln leh John Fitzgerald Kennedy te pahnih inanna mak danglam tak mai hi a ni.*_

1) Abraham Lincoln kha kum 1860 November ni 6-ah America President 16-na atana thlan tlin a ni a, JFK kha President 35-na atan 1960 November ni 8-ah thlan tlin a ni. An inkarah kum 100 chiah a tla a ni.

2) US President zingah Negro (midum) ho hmangaihtu leh an tana sûlsutu pawimawh an ni ve ve a, Negro ho an hmangaih vangin an pahnih hian kahhlum an ni ve ve bawk.

3) An pahnih hian Zirtawpni-a thah an ni ve ve a, hei vang hian mi tam tak chuan Zirtawpni hi ‘vanduaina ni’ angah an ngaih phah bawk.

4) An pahnih hian an tukhuma kah an ni ve ve.

5) White House-a an chên laiin an fa sên an thi ve ve.

6) Lincoln kha Ford company ho lemchanna (theatre) ah kahhlum a ni a, JFK kha Ford company motor-a a chuang lai kahhlum a ni thung.

7) Anmahni thlaktu, an Vice President te kha ‘Johnson’ tih hming pu ve ve an ni a. Lincoln-a Vice kha Andrew Johnson a ni a, JFK-a Vice ve thung chu Lyndon Johnson a ni. Andrew Johnson leh Lyndon Johnson te hming hawrawp hi number 13 ve ve an ni. Number 13 hi number vanduai ah mi tam tak chuan an ngai nghe nghe.

8) Anmahni kaphlumtute hming pawh hawrawp 15 ve ve an ni. Lincoln kaphhlumtu kha John Wilkes Booth a ni a, JFK kaphlumtu chu Lee Harvey Oswald a ni.

9) Lincon thattu Booth-a kha kum 1839-a piang a ni a, Kennedy kaphlumtu Oswald chu kum 1939-a piang a ni thung. Kum 100 dan chiah bawk.

10) President ropui pahnihte thattute kha chhimlam mi, mi firfiak ve ve an ni a. President an kah hnu lawkah man nghal an ni ve ve na chungin; an chungthu rêl fel a nih hmain kahhlum an ni ve ve bawk.

11) Lincoln tih leh Kennedy tih hi hawrawp 7 ve ve an ni.

12) Booth-a khan Lincoln-a kha ennawm chhuahna (theatre) ah a kap a, bungraw dahkhawmna hmunah a tlanchhiain a biru a. Oswald-a khan Kennedy-a kha bungraw dahkhawmna hmun atangin a kap a, theatre-ah a tlanchhe ve thung.

13) Lincoln thlâktu Andrew Johnson kha kum 1808-a piang a ni a, Kennedy thlâktu Lyndon Johnson kha kum 1908-a piang a ni thung. Kum 100 dan chiah bawk.

14) Lincoln-a personal secretary chu “Kennedy” tih hming pu a ni ve a. A thih dawn ni ah khan a secretary chuan ennawm chhuahna (theatre) ah kal lo turin a theihpatawpin a ngen nasa mai a, “Mr.President, khawngaih takin theatre ah chuan kal lo hrâm rawh. Indona (civil war) a zo hlim hlawt chauh a la ni a, hmelma i ngah ang tih hre reng ta che. I kal chuan i va thih phah hial maithei asin; nizana ka mumang a tha lo lehnghal a nia!” a ti a. Mahse President chu a kal lui a, a va thih phah ta a.

15) Kennedy pawhin a secretary te zinga pakhat, “Lincoln” tih hming pu a nei ve bawk a. Ani pawh chuan President chu Dallas khawpuia kal hrih lo turin a thiam ang tawkin a ngen ve nasa a, mahse President chu a kal luih avangin a va thih phah ta nge nge a ni.

16) President pahnihte kha kahhlum an nih laiin an bulah an nupuite an thu ve ve a, an thluak leh thisen chu an nupuite mal chungah a baw nuaih ve ve a ni. An bula thu Governor pahnihte pawhin hliam an tuar ve ve bawk.

17) An aiawhtu te kha chhim lampang atanga rawn chawr chhuak ve ve an ni bawk.

18) President pahnihte khan thah tumtu an awm a nih chuan engti kawng maha pumpelh theih an nih dawn loh thu an sawi ve ve a. An sawi ni chiah chiahin thah an ni ve ve bawk.

19) President pahnihte kha America inpumkhatna tur atana sûlsutu langsar an ni ve ve.

20) Tun thlenga US President ni tawh zinga ropui ber bera chhal an ni ve ve.

Heti ang khawpa hruaitu hmingthang pahnih inanna tam leh maksak tak hi siamtu remruat sa thlap nge ni anga, thil thleng inmil palh ve hrim hrim (coincidence) tih chu mithiamte inhnialna chawk chhuaktu leh tun thlenga an la hrilhfiah theih loh, thilmak a tling a ni.//.

HEAT STROKE AWM CHHAN (LUM LEH SA LUTUK AVANGA STROKE :* (HEAT STROKE/SUN STROKE)

 *LUM LEH SA LUTUK AVANGA STROKE :*

(HEAT STROKE/SUN STROKE)


‘Sun stroke’ chu nisa lutuk avanga khua a lum em em hian a awm ṭhin a. 


‘Heat stroke’ chu hna thawhna hmun lum lutuk (thil siamna hmun angte) avang leh khawsik sang lutuk vangin a awm ṭhin. 


A pahnih hian thil thuhmun deuh reng a ni. Heng a lo nih hian taksa a lum leh vawt thununtu khan hna a lo thawk thei lo va, taksa kha a lo lum lutuk ṭhin a ni.


*A lan chhuah dan :* 


• Lu na, luhai leh awm nuam lo.


• Awm ngaihna hriat loh leh hriatna chiang lo.


• Taksa sa leh sen, vun ro.


• Marphu te leh rang.


• Nikhaw hriat loh thut.


• Khawsik tehnaa 104 lai leh a aia sang te a awm thei.


*A enkawl dan :*


1) Damlo chu hmun ro leh daihlimah hruai a, a kawr nghawng leh thawmhnaw tawtte tihthawl tur.


2) A lu lam dah san tur.


3) Tui vawt a tih huh emaw, puan pan huh a tuam emaw leh fan (hmai zah) a chhem tir a ṭha.


4) A theih chuan minute sawm dan zelah a khawsik en tur.


5) A khawsik kha a tehnaa 102 ah a tlak hniam tawh chuan puan ro sintir a, fan chuan la chhemtir tho tur, tichuan a khawsik a sang tawh lo vang.


6) Damlo chu a harh a nih chuan tui vawt a chi leh chini emaw glucose emaw pawlh intir a ṭha.


7) Damdawi inah hruai a ṭha.

*Hriselna Huang/Hmang Châng.* *CHHIAR LA, ZAWM TUM RAWH.

 *Hriselna Huang/Hmang Châng.*


*CHHIAR LA, ZAWM TUM RAWH.*


*I taksa bung hrang hrangte hian hlauh an nei a, duat leh uluk taka enkawl a phut a, bazar-a lei mai mai tur a awm lova, awm pawh nise senso a sangin i taksa in a mil kher lo thei bawk.*


** *Chuvangin i taksa bung hrang hrangin an hlauhte chu :*


*1. Pumpui chuan zinga breakfast ei loh a hlau hle.*


*2. Kàl chuan darkar 24 chhunga tui no 10 i in loh a hlau hle.*


*3. Phing chuan zan dar 11:00 hmaa i mut hman loh leh tlai taka i thawh a hlau hle.*


*4. Riltè chuan chaw dai leh hlui/țhing rei tawh i ei a hlau hle.*


*5. Rilpui chuan mawm lutuk leh hmuihmer tamna i ei a hlau hle.*


*6. Chuap chuan thil khu hrim hrim bakah meizial khu leh boruak thianghlim lo i hip luh a hlau hle.*


*7. Thin chuan mawm taka thil kan te, kamram thil (junk food) leh  kawngkam chaw (fast food) i ei a hlau hle.*


*8. Lûng chuan chi (salt) leh thau (cholesterol) lam i ei hnem a hlau hle.*


*9. Rilbawh (pancreas) chuan thil thlum i ei nasat a hlau hle.*


*10. Mit chuan thimthama phone leh computer screen éng i en rei a hlau hle.*


*11. Thluak chuan a thimzawng leh țhalo (negative) zawnga ngaihtuahna i hman a hlau hle bawk.*


*Khaile! I taksa bung hrang hrangte an lo hrisel theih nân i kov'ah a awm ta e.*

HEART ATTACK INVEN DAN EMERGENCY AH

 *HEART ATTACK :*


I âwm (chest) chhúng a lo nat thut a, i bânah zawh chho-in, i khabe kûal thlenga a na chho ngut ngut a nih chuan *heart attack* i nei a, nikhaw hre lovin i awm țêp a, a nihna takah chuan i thih mai loh nan minute 10 chiah hun țha i la nei tihna a ni thei!


Heti anga i lo awm a nih chuan i nunna chhan nan heti hian ti nghal vat ang che.


Thâwk la nghal vak la, i theihtâwpa nâ leh rilin khuh nghal vak vak rawh. Hei hian i chûapah oxygen a thun lût nghal dawn a ni. Chumi chuan i lung-a thisen kal a ti pangngai leh nghal thei dawn a ni.


*Note :* He thu hi mi sawm hnenah tal thawn darh ve ta che, nunna pakhat tal i chhanchhuak mial maithei asin.

HRIATNA THAZAM (NERVE) NA LANCHHUAH DAN LEH A KAIHHNAWIH

 HRIATNA THAZAM (NERVE) NA LANCHHUAH DAN LEH A KAIHHNAWIH

> estracted from #HL_Rinawma

.

THAZAM (NERVE) THA LO LANCHHUAH DAN

.

1. Ke mu churh churh emaw za mem mem.

.

2. Kut hmawr mu leh za.

.

3. Ke vung.

.

4. Ke kham/na ngut ngut.

.

5. Ke zawi/chaklo.

.

6. Khup dursuih.

.

7. Ding nghetlo. A bikin maimichhin in.

.

AWMCHHAN

.

1. Vitamin B1, B6, B12 leh vitamin E tlakchham vang.

.

2. Zunthlum

.

3. Thyroid hniam leh sang.

.

4. Zin thur (Uric Acid) nasa

.

5. Accident vanga nerves chat (zai chhum palh, infiamna a tihpalh, motor accident)

.

6. Zu in nasa

.

7. Kuhva ei nasa

.

8. HIV, Hepatatis C leh a dang.

.

A pawimawh em em chu Vitamin B Complex tlakchham hi a ni ta ber awm e. Chumi min tlakchhamtir thei tam tak a awm. Chung zingah chuan eiin insum ngai te pawh a awm nual awm e.

A mamawhte tána thisen pêk cháng a awm a, mi thisen mamawh cháng kan nei bawk thìn.

 _*HRIAT  ATANA  THA-TE :*_


_A mamawhte tána thisen pêk cháng a awm a, mi thisen mamawh cháng kan nei bawk thìn._ 


_*Thisen inpêkchhàwn theih dàn hetiangin :-*_


_*I thisen chu ‘A+’ a nih chuan -*_

_I pêk theihte : A+, AB+_

_*I dawn theihte : A+, A-, O+, O-*_


_*I thisen chu ‘O+’ a nih chuan -*_

_I pêk theihte : O+, A+, B+, AB+_

_*I dawn theihte : O+, O-*_


_*I thisen chu ‘B+’ a nih chuan -*_

_I pêk theihte : B+, AB+_

_*I dawn theihte : B+, B-, O+, O-*_


_*I thisen chu ‘AB+’ a nih chuan -*_

_I pêk theihte : AB+_

_*I dawn theihte : Thisen zawng zawng*_


_*I thisen chu ‘A-’ a nih chuan -*_

_I pêk theihte : A+, A-, AB+, AB-_

_*I dawn theihte : A-, O-*_


_*I thisen chu ‘O-’ a nih chuan -*_

_I pêk theihte : Thisen zawng zawng_

*_I dawn theihte : O-_*


_*I thisen chu ‘B-’ a nih chuan -*_

_I pêk theihte : B+, B-, AB+, AB-_

_*I dawn theihte : B-, O-*_


_*I thisen chu ‘AB-’ a nih chuan -*_

_I pêk theihte : AB+, AB-_

_*I dawn theihte : AB-, A-, B-, O-*_

PUMPUI ULCER

 *Pumpui nâ, nerve nâ, tha zâwi, hnung nâ zawhna a tam si a, inentir a harsa si a. Mithiam te thu leh hla ka lo share ang che u.*


*PUMPUI ULCER :*


Kan ka (mouth), chaw  kawng, pumpui  leh ril te hi  gastrointestinal  tract an ti a. Gastrointestinal tract hi  tisa mur (gastrointestinal mucosa)-in a tuam chhuak leh vek a ni. 


Kan hriat angin  kan thil ei te pai tawih awlsamtir turin pumpui hian  acid a tichhuak ve a *(ie.pepsin, hydrochloric acid).* 


Acid hi a siam chhuah tam lutuk chuan  gastrointestinal mucosa te hi acid hian a lo ei ral emaw a lo ei hlum  ta thin a, hei hi  ‘ Peptic Ulcer’  kan tih chu a ni. Peptic  ulcer hi  gastrointestinal tract khawiah pawh  hian  awm thei mahse rilfang (Duodenum)–ah leh pumpui-ah a awm hnem ber a ni. Mi tam tak hian peptic ulcer leh gastritis hi kan hriat pawlh fo niin a lang. Pum nuam lo leh pumpai nuam lo riauva awm si; mahse taksa chhung enna khawl hmang pawha  a dik lohna hmuh tur awm si lo leh clinical signs  fel fai tak awm  bawk si lo hi  Gastritis chu an ti.


*Peptic ulcer  hi chi hnihah a then theih a, chungte  chu:*


*A. Acute  Peptic (stress)  Ulcer:*


*B. Chronic Peptic Ulcers ( Gastric and Duodenal).*


Tunah chuan a mal te tein i lo  bih thuak thuak chauh teh ang u.


*A. ACUTE  PEPTIC* (stress)  *ULCERS:* He  ulcer-ah hi chuan  zim te te-ah  mucosa te  ei rala awmin hmun tam takah a inzarpharh a. Pumpui-ah a hluar ber a; 

Duodenum-ah pawh a awm  ve zauh zauh thin.


*A thlentu:*


*(1) Psychological stress:* 


Rilru hah nei nasa te tan Acute peptic ulcer neih a awlsam em em.


  


*(2) Physiological stress:*


* Shock


* Taksa hliam nasat vangin.


* Septicaemia


* Kang (burns) vangin


* Damdawi- aspirin, steroids, butazolidine,   


Indomethacin etc. pawngpaw ei nasat lutuk vangin.


*Zu leh zuk leh hmuam vangin.


*B. CHRONIC PEPTIC ULCERS* (Gastric and Duodenal ulcers)                      


Chronic peptic ulcer han tih ringawt hi chuan  gastric ulcer leh duodenal ulcer te a huam ve ve a ni.


*A thlentu:*


(1) Natna hrik chi khat  Helicobacter pylori  infection vangin a lo awm thei.


(2) Gastritis nei nasa te tan chronic peptic ulcer neihna chance hi a sang hle.


(3) Pumpuiin Acid-pepsin a siam hnem lutukin.


(4) Nonsteroidal Antiinflammatory Drugs (NSAIDs) an tih heng Aspirin, Ibuprofen, Paracetamole, Nimesulide, etc. te hian chronic ulcer thlenna kawngah direct effect an nei.


(5) Hmuihmer tamna  leh um tawih ei leh in te, zuk leh hmuam leh zu te hian an thlen ve bawk.


*Gastric ulcer leh Duodenal  ulcer danglamna i lo thlir teh ang:*


(1) Duodenal ulcer hi gastric ulcer aiin a let 4 in a hluar zawk.


(2) Duodenal ulcer hi kum 25-50 inkar zingah a hluar a;  Gastric ulcer erawh kum 50 chunglam zingah a hluar thung.


(3) Duodenal ulcer leh gastric ulcer  te hi  mipa-ah a hluar zawk ve ve.    


(4) Duodenal ulcer hi H-pylori Infection vang te, acid-pepsin tam lutuk vang te,  mei zial zuk leh zu in nasat vangte in a lo awm thin. Tin, blood group 0 nei zingah a awm duh bik.


                                    Gastric ulcer erawh H-pylori vangin a lo awm thei a, mucus-barrier tihchhiat vang te, gastritis, bile reflux, drugs, zu leh meizial zuk vang te in a lo awm thin.                                     


(5) Duodenal ulcer-ah chuan  thisen hloh nasat te, gastrointestinal tract pawp (perforation) te, chaw kawng hnawh phui te leh cancer te hial a lo thleng thei thin a ni.


Gastric ulcer-ah erawh  cancer thlenna chance a sang lem lo.


(6) Duodenal ulcer-ah chuan  chaw ei apiangin a na/ a thip a dam thin; Gastric ulcer-ah erawh chaw ei apiangin a thip em em thung.


(7) Duodenal ulcer-ah chuan zan mutnaah a na/thip em em thin; Gastric ulcer-ah erawh a na lem lo.


(8)Duodenal ulcer-ah chuan luak (vomitting) a awm ve lem lo; Gastric ulcer-ah erawh a awm.


(9) Duodenal ulcer-ah chuan thi-a luak ( haematemesis) a hluar lutuk lova; Gastric ulcer-ah erawh a hluar hle thung.


(10) Duodenal ulcer-ah chuan rihna a tlahniam  ngai lem lo; Gastric ulcer-ah erawh a tlahniam thin thung.


(11) Duodenal  ulcer nei tan ei tur chung changah fimkhur a tul ve lem lo; Gastric ulcer nei tan erawh fimkhur tur a ni.


(12) Duodenal ulcer-ah chuan pum dinglam hi khawih/hmeh hian a na veng veng thin a; Gastritis ulcer-ah erawh  pumpui chung lam zawn ( epigastric area)  hmeh hian a na thung.


(13) Duodenal ulcer hi sik leh sa danglam zelah a nihphung a danglam ve zel thin a; Gastric ulcer erawh  a danglam ve ngai lo.


(14) Duodenal ulcer hi rilru hah nei te zingah a hluar zawk a; Gastric ulcer erawh kut hnathawk nasa te zingah a hluar zawk thung.


*TREATMENT:* Pumpui ulcer nei te tan chuan damdawi uluk taka ei hi a enkawl dan tha a ni mai. 


*Damdawi  hnathawh dan tlem a zawng  i lo tarlang ang:*


1. Pumpui-in acid a siam hnem lutuk tur thunun turin. 

Eg. Cimetidine, Misoprostol, omeprazole , pirenzepine, etc.


2. Acid thur chiah dal turin.

Eg. Sodium bicarbonate, Magnesium hydroxide, Calcium carbonate, Magnesium trisilate, etc.


3.Ulcer protective. Eg. Sucralfate, CBS.


4.Anti-H.pylori drugs. 


Eg. Amoxicillin, Tetracycline, Metronidazole, Tinidazole, etc.


Bonus: Ulcer  damdawi  chi hnih Sucralfate leh Antacid te hi an hnathawh an inthai chhiat tawn avangin a kawpa ei hian an chakna an hloh thin a; chuvang chuan  a mala ei  hi a tha zawk a ni.


*- Joel Lairemsanga*

HRUAITU ROPUI PAHNIH INZAWMNA MAK DANGLAM

  * HRUAITU ROPUI PAHNIH INZAWMNA MAK DANGLAM * _ (Khuanu ruat sa nge thil intawng fuh palh ve hrim hrim?) _ * — Sangtea Chhakchhuak Vâl *...